Κάπταιν Φίλιπς
(σημειώσεις
για μια κριτική)
Από
το ημερολόγιό μου
«Παραλειπόμενα»
της Κυριακής, 27/10/2013
Κωστής
Δεμερτζής
1)Για το έργο δεν έχω να πω πολλά. Μόνο, σε μια στιγμή,
νοστάλγησα τη θάλασσα. Τη ζωή στη θάλασσα. Την οποία έχω ζήσει ελάχιστα. Αλλά
και λίγο να την έχεις ζήσει, τη νοσταλγείς.
2
(σε μια στιγμή, νοστάλγησα και το αρνάκι (ή κατσικάκι)
που τάζει ο Σομαλός στον Κάπταιν Φίλιπς στην Σομαλία – θα τρωγόταν, άραγε;
Έθνικ μαγειρική. «Κατσικάκι»… του λέει ο Σομαλός, ο Μούσα (ο (σχεδόν) καλός πειρατής)
«όσο θέλεις». Πληρωμένο με τα λύτρα του, φυσικά). 3)
Δίνει την εντύπωση – κι αυτό αξίζει να παρατηρηθεί –
ότι, σαν τα έργα του Ιουλίου Βερν – κι αυτό, επίσης, αξίζει να παρατηρηθεί – το
έργο στηρίζεται στο «αίνιγμα και στην λύση του». Η «εξίσωση» «σώστε τον Κάπτεν
Φίλιπς» είναι (σχεδόν) αδύνατη, παρά μόνο με την χρήση υψηλής τεχνολογίας.
4) Έτσι, λ.χ., όπως ο κάπτεν Ρόμπερτ Κέρτις (ένας
παρ’ολίγον’Γάλλος (στην πραγματικότητα Άγγλος – την εποχή που έγραφε ο Βερν, ο
εχθρός της Γαλλίας δεν ήταν η Αγγλία, ήταν η Γερμανία, 1974) υποπλοίαρχος που
παίρνει τη διοίκηση) του Τσάνσελλορ (Chancellor), στο Βέρνειο μυθιστόρημα, λύνει μια σειρά αινίγματα:
ας πούμε: την αυτο-ανάφλεξη του φορτίου μπαμπακιού: δεν μπορείς να την σβήσεις,
γιατί αν ανοίξεις πόρτες, θα λαμπαδιάσει και το μπαμπάκι, και το (ξύλινο)
πλοίο: το νησί που εμφανίζεται στον Ατλαντικό, και δεν το’ χει ο χάρτης: και το
θαλασσινό νερό που γίνεται γλυκό: μόνον ο Αμαζόνιος γλυκαίνει το νερό της
θάλασσας: είναι στα είκοση χιλιόμετρα Δυτικά, …
5)
… ή όπως στον «Γύρο του Κόσμου σε 80 ημέρες», η έμφαση
πέφτει στις «80 ημέρες», γιατί ήταν «81 ημέρες», αλλά (για όποιον ξέρει το
αίνιγμα) ήταν 80… το τελικό αίνιγμα «είναι», σχεδόν το έργο, και στηρίζεται
στον κανόνα: «όταν ταξιδεύεις προς ανατολάς, και κάνεις τον γύρο του κόσμου,
μετράς μία μέρα περισσότερη απ’ όσες μετρούν αυτοί που έχουν μείνει στο ίδιο
μέρος, να σε περιμένουν …
6)… ή τέτοια Βέρνεια αινίγματα… διάσπαρτα σε κάθε Βέρνειο
μυθιστόρημα …
7)
… ή και σε «μυθιστορήματα στο ύφος του Βερν», όπως,
λ.χ., στον «Μεσημβρινό Αστέρα», που το’ γραψε άλλος και το υπέγραψε απλώς ο
Βερν, και είναι, πάντως, σε ύφος Βερν… και γεμάτο «αινίγματα», φυσικά
προβλήματα και παράδοξα …
8)… έτσι και στο έργο, το «Κάπταιν Φίλιπς», παρουσιάζεται
μια «αδύνατη εξίσωση», δηλαδή η «σωτηρία του Κάπτεν Φίλιπς». Στον (εξαιρετικό)
«σφιχτό» ρυθμό του έργου, τα στοιχεία σου δίδονται «παρατακτικά», και εσύ
πρέπει να κάνεις την διάταξή τους. Οι μεταξύ τους σχέσεις είναι προφανείς.
Μένει σ’ εσένα να τις δεις, γιατί αυτές προϋποθέτουν έναν βαθμό αφαίρεσης.
Έτσι, η θέαση είναι μια διαδικασία αμφίδρομη: από την εικόνα στην αφαίρεσή της,
κι από την αφαίρεση πάλι στην εικόνα.
9) Έτσι, λ.χ., «ο Λευκός Οίκος» δίνει την εντολή: «δεν θα
φτάσουν στις ακτές της Σομαλίας. Μεταχειριστείτε κάθε μέσο». Πρόκειται για «σταθερά»
της εξίσωσης. Οι πειρατές παγιδεύονται, με τον καπετάνιο (Κάπτεν Φίλιπς) στα
χέρια τους. Πρόκειται για τους «όρους» της εξίσωσης. Σχηματίζονται δύο «πλαίσια
αναφοράς»: το μικρό σκάφος (τέσσερις πειρατές κι ένας Αμερικανός, σε μια
δύσκολη, δυναμική ισορροπία) και το «περιβάλλον ναυτικό», πλοία (ταχύπλοα,
αεροπλανοφόρα), αεροπλάνα, ελικόπτερα, αλεξιπτωτιστές… Και αυτά, σε δύο πλαίσια
αναφοράς, τα οποία είναι απόμακρα, σχεδόν σαν Θεοί, που έδωσαν τις εντολές και
άφησαν τις εξισώσεις να δώσουν τις λύσεις τους: ο Λευκός Οίκος: «λύστε την με
κάθε μέσο» (δηλαδή licence to kill,
όπως ο Τζέημς Μποντ, έχει «άδεια να σκοτώνει ελευθέρως»), και ο τοπικός
φύλαρχος («μην γυρίσεις χωρίς τον καπετάνιο» («τα σκάτωσες»)), της Σομαλίας. Να
δοκιμάσω μια λογική αποτύπωσή του; (βοηθάνε, λέει ο Σοπενχάουερ)!
10)
Το ζήτημα παραπέμπει στο πρόβλημα της εξουσίας επί των
διεθνών υδάτων. Οι Αμερικανοί τυχαίνει να έχουν και «τον νόμο» (χαρακτηριστικά,
κατά την σύλληψη του «τελευταίου των Σομαλών πειρατών», του «διαβάζουν τα
δικαιώματά του»), αλλά και την τεχνολογική υπεροχή. Οι Σομαλοί δεν έχουν τίποτα
από τα δύο. Απ’ αυτή την άποψη, να «διαβάσουμε τις επανειλημμένες δηλώσεις του
Μούσα (Μωϋσή, στα Μωαμεθανικά!): «Νο Αλ-Κάιντα». «Δεν είμαστε η Αλ-Κάιντα»,
«είμαστε ψαράδες» (πιάνουν τα πλοία σαν να’ ναι ψάρια – είδός τι κυνηγών, της
θαλάσσης όμως: κυνηγάνε τα πλοία σαν να’ ναι φάλαινες, και πρόκειται για οιονεί
«ενσωματωμένο μέρος της οικονομίας τους»). Φαίνεται σαν η «ηθική» (λιγότερο)
και «ο νόμος» (περισσότερο), να είναι με το μέρος του τεχνολογικά ισχυρότερου.
11) Τι θα γινόταν αν ήταν το αντίστροφο; Η Αλ-Κάιντα, λ.χ.,
είναι τεχνολογικά προωθημένη. Έκανε το περίφημο κτύπημα της 11/9, με αεροπλάνα.
Προσπαθεί να βάλει στο χέρι της υψηλή τεχνολογία καταστροφής. Χρησιμοποιεί το
ίντερνετ. Είναι μια «κάθετα ολοκληρωμένη» τερατώδης μορφή, με τα πόδια σ’ έναν
τερατώδη ισλαμισμό, και το κεφάλι σε μια υψηλή τεχνολογία (ή και αντίστροφα: με
τα πόδια στην υψηλότερη τεχνολογία, και το κεφάλι στο πιο τερατώδη ισλαμισμό:
από τις συζητήσεις του Οσάμα Μπιν Λάντεν, μου έκανε εντύπωση πόσοι έβλεπαν στα
οράματά τους το χτύπημα της 11ης/Σεπτέμβρη: το βλέπαν τόσοι πολλοί,
που ο Μπιν Λάντεν επέσπευσε το χτύπημα, μην το δει κανένας που δεν πρέπει και
το πει στους Αμερικανούς!!!).
12) Επίσης, τα σύνορα της Σομαλίας, είναι διαπερατά (αλλά
κι αυτό είναι τεχνολογικά δυσχερές): ποιος διακινδυνεύει να κάνει στην Σομαλία
αυτό που κάνανε οι Αμερικανοί, λ.χ., στο Πακιστάν, με την έφοδο (shoot to kill) στη βίλλα του Μπιν
Λάντεν; Ή οι Ισραηλινοί στο αεροδρόμιο Έντεμπε;
13) Εκτός από το γουέστερν, συνεπώς, το έργο (με σαφές
μιλιταριστικό υπόβαθρο, αφού μεγάλο μέρος του παίζεται στην διαφορά
«στρατιωτικού – εμπορικού» και, στο πλαίσιο του «εμπορικού», «εταιρείας –
σωματείου (εργαζομένων)», είναι ένα Βέρνειο αίνιγμα (θαλασσινή περιπέτεια, μια
αδύνατη εξίσωση, και μια οριακή λύση): οι κύκλοι, όπως φαίνεται, έχουν
αντιφάσεις. Η διαπλοκή της Σομαλικής και της Αμερικανικής εξουσίας στα διεθνή
ύδατα δεν το’ χει σε τίποτα να ξεπαστρέψει τον Κάπτεν Φίλιπς. Ένας όμηρος, αντί
της ανταμοιβής της πειρατείας (δεν πρόκειται για το ποσόν των λύτρων: τα
προσόντα που έκαναν αρχηγό τον Μούσα ήταν ότι, την προηγούμενη χρονιά, είχε
αιχμαλωτίσει ένα Ελληνικό πλοίο. Ήθελε, όμως – και δικαίως – να πάει στην
Αμερική. Όπου πήγε, με 33 χρόνια κάθειρξη στις Αμερικανικές φυλακές. Αν ήξερε,
ίσως πήγαινε στις Ελληνικές. Εκεί, μπαίνεις μέσα με 8 χρόνια, βγαίνεις στα
τέσσερα… η έφεσή σου σε βρίσκει ελεύθερο. Αλλά τι να’ κανε στην Ελλάδα του
Σαμαρά και της Χρυσής Αυγής, πες…
14)
Άρα, ολοκληρώνουμε: έχεις μιαν «αδύνατη εξίσωση», η
οποία λύνεται με μια υψηλή τεχνολογία: μια «οριακή» βολή, ταυτόχρονα τρεις
στόχοι, από τους SEALS
(βατραχανθρώπους, φωκανθρώπους τους λένε εκεί: SEa, Air, Land Team).
Όπως έχει διατυπωθεί: «ο νόμος επιβάλλεται επιβάλλοντας τον κανόνα του, και
καταργώντας κάθε άλλον». Ο νόμος επιβάλλεται μέσω της τεχνολογίας.
15
Έχοντας αυτή την δομή (ένα Βέρνειο αίνιγμα, με αναφορές
στον αποικιακό – αποικιοκρατικό κινηματογράφο, στο γουέστερν, στα έργα
μιλιταριστικού υποβάθρου, στην θαλασσινή – στρατιωτική περιπέτεια), μπορούμε να
ανέλθουμε σε ένα επίπεδο παραπάνω: η τελική βολή είναι το Χιτσκοκικό McGaffin. Το φρούριο που
πρέπει να προστατέψουν οι Άγγλοι αποικιοκράτες από τους Ινδούς επαναστάτες,
στον προπολεμικό Αγγλικό αποικιακό κινηματογράφο – «το οποίο, για κάποιο λόγο,
λεγότανε πάντοτε Μακ-Γκάφφιν», διευκρινίζει ο Χίτσκοκ στις ταινίες του. Και
δίνει τον δικό του ορισμό της φόρμας: «αυτό που ισχύει είναι ότι το Μακ-Γκάφφιν
δεν έχει καμία σημασία». Έτσι, λ.χ., στο Νοτόριους, το «Μακ-Γκάφφιν» είναι ένα
μπουκάλι σαμπάνιας, με ραδιενεργό υλικό μέσα. «Αυτό που έχει σημασία είναι τι
διαδραματίζεται γύρω του». Αυτό είναι ο κανόνας του Χιτσκοκικού θρίλερ. Σημασία
δεν έχει η «Ιθάκη» (η «λύση του προβλήματος», πες, κατά την συστεμική
αναπαράσταση), αλλά το ίδιο το πρόβλημα, η έρευνα για την λύση (όπου κοιτάς να
φτιάξεις και τα εργαλεία σου), η αγωνία για την λύση, κοντολογίς: αυτό που ο
αγώνας για την λύση κάνει στον άνθρωπο που αγωνίζεται. Η «μάθηση», η «μύηση»
(εμφανής, στο κάτω-κάτω, στις τελικές σκηνές σοκ του Κάπτεν Φίλιπς, στις τρεις
φάσεις: στα χέρια των πειρατών (με τα χέρια δεμένα), με τους πειρατές νεκρούς,
μέχρι να τον βρούνε οι πεζοναύτες, και στο αναρρωτήριο, να προσπαθεί να τον
συνεφέρει η ιατρός, με την επαγγελματική της ψυχραιμία: γύρισε, μας λένε, στην
θάλασσα, ένα χρόνο μετά. Η πειρατεία έγινε τον Απρίλιο του 2009, και ο Κάπτεν Φίλιπς
γύρισε στην θάλασσα το 2010 (μήνα δεν θυμάμαι).
16)
Υπάρχουν διαφορές, προφανώς: αυτό που στον Χίτσκοκ ήταν
«σασπένς», εδώ είναι «υψηλή αδρεναλίνη». Έχουν περάσει πολλά χρόνια από τότε.
Αλλά οι βασικοί όροι της Χιτσκοκικής αισθητικής παραμένουν, ως «εξίσωση», ή
μάλλον ως «άξονας», στον οποίο το κάθε έργο τοποθετείται κάπου. Ο άξονας είναι
η «μορφολογία». Η τοποθέτηση του έργου είναι η «μορφή» του.
17)
Η δομή (η «μορφή») του Κάπτεν Φίλιπς βρίσκεται «κάπου
στη μέση», αφού η διατύπωση του προβλήματος είναι μέρος της λύσης και το έργο
εστιάζει στην διατύπωση του προβλήματος και στην άτεγκτη, σαν προοπτικά
συγκλίνουσες ευθείες – ή καμπύλες – εξίσωση της «λύσης», περιλαμβάνοντας στο
έργο και την «λύση του προβλήματος». Η «λύση» (και αυτό πρέπει να σημειωθεί)
είναι: «οι Σομαλοί πειρατές δεν θα φτάσουν στην Σομαλία». Οποιοσδήποτε στο
σκάφος (περιλαμβανομένου του Φίλιπς) ήταν αναλώσιμος. Αυτό σημαίνει ότι Η
ΕΞΙΣΩΣΗ ΕΙΧΕ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΙΘΑΝΟΤΗΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ. Περιλάμβανε κάθε ενδεχόμενο.
Αν ήταν να το βάλεις σε εξίσωση, θα έβαζες: «Κάπτεν Φίλιπς νεκρός και Σομαλοί
νεκροί τόσο τοις εκατό, Κάπτεν Φίλιπς ζωντανός και Σομαλοί ζωντανοί τόσο τοις
εκατό, Κάπτεν Φίλιπς νεκρός και Σομαλοί ζωντανοί τόσο τοις εκατό … (και
αναλόγως, όλοι οι συνδυασμοί). Το ότι παίζεις με πιθανοτικές εξισώσεις (και
αυτό που ζητάς είναι η «βέλτιστη πιθανότητα» να έχεις «Κάπτεν Φίλιπς ζωντανό
και Σομαλούς όπως λάχει», στο πλαίσιο «το πλοίο δεν θα φτάσει στην Σομαλία»,
αυτή η πιθανοτική φύση της εξίσωσης – πιθανοτική, αλλά όχι χαοτική – είναι που
δημιουργεί το «σασπένς» της ιστορίας. Ορθώς, συνεπώς, το έργο δεν εστιάζει στα
επιμέρους (λ.χ. σχέσεις πειρατών, ψυχολογία πειρατών, ψυχολογία καπετάνιου,
ψυχολογία πληρώματος κ.τ.λ.), παρά μόνο κατά το ποσοστό που περιλαμβάνεται στην
εξίσωση. ;Η «οικονομία του έργου» είναι να «τοποθετήσει» τα πάντα στο ποσοστό
που τους αναλογεί στην εξίσωση (στον «συντελεστή», θα λέγαμε). Η φόρμα της
εξίσωσης είναι η φόρμα του έργου και, απ’ αυτή την άποψη, η λύση, το
«Μακ-Γκάφφιν» έχει μεγάλη σημασία, αφού μέχρι τότε, «παιζόταν» το τι έργο θα’
χαμε. Όπως και όλες οι παράμετροι της εξίσωσης. Όπως και το τέλος. Αν ο Κάπτεν
Φίλιπς σκοτωνόταν, θα’ ταν άλλο έργο. Δεν θα’ ταν αυτό το έργο. Δεν θα ήταν καν
για δείξιμο. Θα πήγαινε περίπατο και η αποικιοκρατία, και ο μιλιταρισμός, και
όλα. Και το γουέστερν, και το ιππικό. Το έργο, συνεπώς, «διαβάζεται από το
τέλος του».
18)(να σημειωθεί και το «μεταναστευτικό» μήνυμα του έργου:
ο Μούσα, εκπλήρωσε το όνειρό του. Πήγε στην Αμερική (φυλακισμένος – πιστεύω να
μην τον διώξουνε πίσω στην Σομαλία, στα 33 του χρόνια, αλλά πάντως, 33 χρόνια
θα είναι εκεί)).
19)
Αλλά αν αυτή είναι η εξίσωση – και αυτό το αποτέλεσμα –
πρέπει να σκεφτεί κανείς (sic,
κύριε διορθωτά), ότι «αυτή είναι η εξίσωση». Μια εξίσωση γεμάτη αβεβαιότητες.
Στο εσωτερικό της λέμβου, μάλιστα, μετά, ιδίως, την απομάκρυνση του αρχηγού,
του Μούσα, επικράτησε χάος. Το χάος είναι μαθηματικά, επίσης. Εκεί, μάλιστα:
μια απόλυτα οργανωμένη ομάδα παρακολουθεί μια χαοτική, που ολισθαίνει στο χάος.
Όλα αυτά είναι ενδιαφέροντα. Αλλά – τι αποδεικνύεται; Η πιθανότητα; Ή το χάος;
20) (δεν σου θυμίζει κάπως την πιθανοτική εξίσωση Σκαρίμπα,
όταν βάζανε κάποιον στο χειρουργείο: «αυτή η εγχείριση έχει θνησιμότητα 99%.
Έχουμε εγχειρίσει 99, και οι 99 πεθάναν. Εσείς είστε ο εκατοστός. Επομένως, θα
επιζήσετε. Συγχαρητήρια!»).
21)Έχει αποδεικτική αξία, εν πάση περιπτώσει το έργο; Ήταν
«τυχαίο», ή «νομοτελειακό» το τέλος, όπως προέκυψε; (μάλλον «πιθανοτικό» ήταν,
δηλαδή κάτι μεταξύ τυχαίου και νομοτελειακού. Ένας «τρίτος δρόμος προς τον
έλεγχο του κόσμου». Οι εξισώσεις του Βερν, σημειωτέον, είναι απλές, γραμμικές,
συνήθως. Εδώ;
22)Έχει, βεβαίως, αποδεικτική αξία. Λογικής τάξεως: αυτή η
εξίσωση ΣΕ ΜΙΑ ΤΟΥΛΑΧΙΣΤΟΝ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ, έδωσε ευτυχή αποτελέσματα (στις άλλες…).
Στις άλλες; Και μια δεύτερη απόδειξη: «αν δεν είχαμε αυτή την τεχνολογία, ούτε
αυτό το αποτέλεσμα δεν θα είχαμε. Πάαινε, ο καπετάνιος, άψαλτος και άκλαφτος).
Είναι το αποτέλεσμα που νομιμοποιεί την εξίσωση. Και την νομιμοποιεί ακόμα
περισσότερο, όταν η ιστορία είναι based on a true story.
23) Στην προοπτική αυτή, το έργο είναι, ολόκληρο, μια
μετάβαση από το «πρόβλημα της λύσης» στην «λύση του προβλήματος». Αυτό που έχει
να πει η «αφηρημένη» ανάλυση, ως κριτική, είναι ότι η «λύση του προβλήματος»
είναι ατομική (αφορά τον Κάπτεν Φίλιπς), ενώ το «πρόβλημα της λύσης» είναι γενικό.
Αυτό υπάρχει κίνδυνος να μην το καταλάβει κανείς (να νομίσει, δηλαδή, εσφαλμένα
– με τον μηχανισμό της «αδόκιμης επαγωγής», δηλαδή κάνοντας ένα «σφάλμα
επαγωγής», ότι, όχι μόνο «το ιππικό φτάνει πάντα στην ώρα του», αλλά και «οι SEALS ευστοχούν πάντα στις
βολές τους». Όμως, η παγκόσμια πείρα (γιατί τέτοιες περιπτώσεις υπάρχουν
πολλές, η περίπτωση Φίλιπς είναι η πιο «ξεκάθαρη» επιτυχία – ως «σωτηρία»,
γιατί κατά τα λοιπά, «ξεκάθαρη» επιτυχία ήταν και η εξολόθρευση του Μπιν
Λάντεν) δείχνει ότι η έμφαση της κριτικής πρέπει να πέσει στην εξίσωση, στο
«πρόβλημα της λύσης», παρά στην «λύση του προβλήματος». Το σασπένς είναι στο
«πρόβλημα της λύσης». Κι εκεί «κάθεται», εδώ που τα λέμε, ολόκληρο το έργο.
Μόνο που, χωρίς την «λύση του προβλήματος» δεν θα’ χε γυριστεί.
24) 7.02΄: (έλεγα ότι δεν έχω να πω πολλά; Δεν είχα, ας πω
καλύτερα: αλλά όταν αρχίζεις να τραβάς μια χορδή από την άκρη της, την
ξετυλίγεις μέχρι να την βγάλεις όλη). Τέλος.
* * *
Υ.Γ. ο κάπτεν Φίλιπς είχε συνέχεια, επί … του Γιουτιούμπ.
Ένα Ρωσικό πολεμικό αντιμετώπισε Σομαλούς πειρατές που του επιτέθηκαν … κατά
λάθος. Έβγαλαν ό,τι όπλο είχανε, και το πέταξαν καταπάνω τους. Τι βόμβες, τι
πολυβόλα, τι μπαζούκας … του λιανίσανε. Και τραβάγανε βίντεο με τα κινητά τους,
το μοντάρανε και το έβγαλαν στο γιου-τιουμπ, … μετά τον Κάπτεν Φίλιπς. Το
λιάνισμα των Σομαλών έγινε το 2010. Το βίντεο βγήκε στο γιουτιούμπ το 2014,
Γενάρη, μου φαίνεται.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου